Johannes Vermeer

tovenaar met kleur en licht

Inhoud

Inleiding
Delft
- Vermeer Centrum
  - Sint-Lucasgilde
Biografie
Werken
- Het meisje met de parel
- Het melkmeisje
Schilderstijl
- Onderwerpen
- Stijl
- Camera obscura
Uitweiding
- Film & Roman
- Arnold Bon
  - Fabritius
Bijlagen
Bibliografie (+ links)

Inleiding

Iedereen kent Johannes Vermeer (1632 – 1675), ofwel de “Sfinx van Delft”, als de geniale schilder van Het meisje met de parel of Het melkmeisje. Hij leefde tijdens het hoogtepunt van de Hollandse Republiek, de zogenaamde Gouden (17e) Eeuw: een economische, sociale en politieke bloeitijd. Na z’n dood raakte dit rijk in verval. Allereerst bleek Vermeer een gewone, plaatselijke kunstenaar. Pas 200 jaar na zijn dood werden zijn werken als meesterwerken beschouwd. Tot op heden bestaat er veel twijfel over wie Vermeer eigenlijk was…

Delft

"Het Straatje", Vermeer, Rijksmuseum Amsterdam De geboorteplaats van Vermeer, tussen Rotterdam en Den Haag en gelegen aan de Schie, telt nu zo'n honderdduizend inwoners en staat vooral bekend om zijn Delfts blauw (fijn aardewerk), tijdens de Gouden Eeuw echter om z’n welvaart. Het was een bruisend centrum van kunst en cultuur. Vermeer kreeg er in 2007 zijn eigen tentoonstelling (het Vermeer Centrum), doch is hij niet het grote gezicht van de stad Delft. Willem van Oranje verbleef een tijd in “De Prinsenstad” en werd er ook, in 1584 en dus een tijd voor Vermeer, vermoord. Maar het Vermeer Centrum is er niet zomaar neergeplant. Volgens Delfts hoogleraar F.H. Kreuger is het de locatie van de huizen in Het Straatje, een van Vermeers meesterwerken, geschilderd rond 1658. Bovendien was al eerder bewezen dat het de locatie van het oude Sint-Lucasgilde was, een overkoepelend orgaan in verband met kunst en kunstenaars in de Nederlanden (genoemd naar de evangelist Lucas) dat instond voor kwaliteitscontrole en de opleiding van jong talent. Vermeer zou er met dit gilde een nauwe band aan hebben overgehouden, net als een Christoffel Plantijn en een Pieter Paul Rubens.

Biografie

De precieze geboortedatum van Vermeer is niet gekend, we weten wel dat hij op 31 oktober 1632 gedoopt is in de Nieuwe Kerk in Delft, waar hij vlakbij woonde. Vermeer groeide op met de verhalen over de Bourgondische Hertogen en de Reformatie. Zijn moeder heette Dignum Balthasars en zijn vader Reynier Janz Vos. Om onbekende redenen veranderde deze zijn naam van Vos naar Vermeer. Aanvankelijk werkte Reynier enkel als zijdewever, maar later combineerde hij dit met de beroepen van herbergier en kunsthandelaar. Waarschijnlijk is Vermeer dus aan het schilderen gegaan dankzij zijn vader. Bij wie Vermeer in de leer ging is onduidelijk. Er zijn veel mogelijke kandidaten, waaronder Carel Fabritius en Pieter de Hoogh. Bovendien bleek hij ook sterk geïnspireerd door de Utrechtse Caravaggisten, een groep schilders die in Italië het werk van Caravaggio ontdekte en bewonderde en dit meebracht naar Nederland. Op 5 april 1653 trouwde Vermeer met Catharina Bolnes, een dame die een deftige opleiding genoten had. Om met haar te kunnen trouwen ging Vermeer, die protestants was opgevoed, over tot het rooms-katholicisme. Samen met haar kreeg hij 15 kinderen, waarvan er nog 11 leefden toen hij stierf. In 1653 werd Vermeer als ‘meester’ opgenomen in het Sint-Lucasgilde, waar hij zijn eigen stijl zocht en ontwikkelde. Vermeer werd begraven op 15 december 1675 in de Oude Kerk in Delft.

Werken

Handtekeningen Vermeer

Het oeuvre van Vermeer is vermoedelijk één van de kleinste uit de kunstgeschiedenis. Schilders als Rembrandt en Van Gogh lieten honderden schilderijen en nog veel meer etsen en tekeningen na, terwijl Vermeer slechts 34 schilderijen en niet één tekening of ets naliet. Vermoedelijk heeft Vermeer zo’n 45 werken gemaakt, wat betekent dat hij slechts 2 à 3 schilderijen per jaar maakte.

Een van de vervelendste problemen die onderzoekers van Vermeers werken tegenkwamen is het feit dat hij zijn schilderijen zelden op dezelfde wijze signeerde. De zeven signaturen die hier afgebeeld staan zijn er maar een klein aantal uit de vele waarvan aangenomen wordt dat ze echt zijn, want in de loop der tijd zijn er heel wat vervalsingen naar Vermeer gemaakt. Ook de pogingen om Vermeers schilderijen te dateren aan de hand van zijn handtekeningen mislukte.

Het meisje met de parel

Het meisje met de parel is te bezichtigen in het Mauritshuis in Den Haag. Het doek werd geschilderd rond 1665. In 2006 werd het schilderij uitgeroepen tot het mooiste schilderij van Nederland. Wat maakt dit schilderij dan precies zo mooi? Wel, het moet de samenhang van het frisse kleurgebruik, Vermeers virtuoze schildertechniek en de subtiele manier waarop hij de weerkaatsing van het licht suggereert zijn. Het meest fascinerende is natuurlijk de parel, die slechts uit twee verfstreken bestaat. De kledij die het meisje draagt, was ongebruikelijk voor die tijd, waarschijnlijk heeft Vermeer met opzet zijn model in ouderwetse kleding gestoken. Het meisje, dat erg jong is, kan misschien wel een van zijn dochters geweest zijn. Haar ogen, haar lichtjes geopende mond, de manier waarop ze over haar schouder kijkt, allen dragen ze ertoe bij om een portret van de hoogste kwaliteit te maken.

Het melkmeisje

Het melkmeisje (of De Keuken- of Melkmeid) behoort tot de topcollectie van het Rijksmuseum in Amsterdam. Het is echter voor een tijd naar New York verhuisd, waar het van 10 september tot 29 november 2009 te bezichtigen is in het Metropolitan Museum of Art in de tentoonstelling Vermeer's Masterpiece The Milkmaid. Dit om even in kaart te brengen hoe belangrijk dit doek wel is. In dit werk, geschilderd rond 1658, doelt schilder Vermeer op verschillende zaken. Hij schildert het eenvoudig dienstmeisje, dat met veel precisie de melk uitgiet, vanuit een laag standpunt. Zo lijkt ze kloeker, immers, een vrouw aan het werk is broodnodig en Vermeer geeft haar 'gewicht'. Ten tweede is er het aspect van de matigheid. Het beeld van een vrouw die een kan uitschenkt werd hiervoor een allegorische voorstelling. Vermeer blijft echter een persoon waar niet veel van geweten is, het zou met andere woorden niet in hem zijn opgekomen. Wel is zeker dat dit portret Jacques de Gheyn Jr. inspireerde op zijn Temperantia. "Temperantia", Jacques de Gheyn ||

La Laitière (Het melkmeisje) is brandend actueel. Niet alleen kun je fan van haar worden op Facebook, ze heeft ook haar eigen merk van yoghurts en desserts. Het is een merk van de Zwitserse voedselgigant Nestlé.

Schilderstijl

Onderwerpen

Vermeers eerste werken zijn schilderijen met religieuze en mythologische onderwerpen, denk aan Christus in het huis van Martha en Maria (bijlage 1) en Diana en haar Nimfen (bijlage 2). Die eerste werken zijn druk en kleurig en vaak komen er meerdere figuren op voor.

Later worden zijn werken rustiger en eenvoudiger. Vermeer werkte in zijn schilderijen met maar weinig elementen en meestal kwamen er maar één of twee personen op voor. Naast enkele landschappen, waaronder Gezicht op Delft (bijlage 3) schilderde hij voornamelijk de simpele dingen uit het gewone leven zoals vrouwen die lezen, huishoudelijke taken verrichten of musiceren. De vrouwen werden vaak afgebeeld naar de plichten die ze toen hadden. In zijn schilderijen zien we vaak dezelfde voorwerpen terugkeren. Grote doeken of tapijten die hij tot in het kleinste detail uitwerkte, een melkkan, een zilveren schaal, schilderijen, het glas in lood raam en de zwart-witte tegelvloer. Ook het licht in zijn werk is veranderd. Het is helder, koel en toch een beetje geheimzinnig. Vooral door dat licht is Vermeer wereldberoemd geworden.

Stijl

Voor Vermeer was het licht de penseelstreek van de natuur: het omschreef niet alleen de vorm van dingen, maar het schonk hun ook hun kleuren.

Vermeer verkrijgt diepte in zijn werken zonder daaraan de helderheid van zijn kleuren op te offeren. Hij suggereerde de ruimte door verfijnde kleurnuances te verwerken in zijn schilderijen. Vaak deed hij dit met duizelingwekkende kleine tipjes verf, of pointillés.

Zo maakte Vermeer een blauw vlak niet donker door er met bruin over te schilderen zoals de meest schilders in die tijd deden, maar door een andere blauwe tint te gebruiken en zo telkens een subtiel verschil in kleur op ieder vlak te creëren. De schaduwen die Vermeer schildert zijn altijd kleurschakeringen, nooit zwart of gewoon bruin. Vermeer wist dat alle kleuren schaduwen hebben, net zoals hij begreep dat wit licht nooit werkelijk wit is.

Alle werken van Vermeer zijn vervaardigd in olieverf op doek, met uitzondering van Het meisje met de rode hoed (bijlage 4), dat op hout geschilderd is.

Vermeer koos vaak voor de duurdere en dus duurzamere pigmenten. Daardoor zijn bijvoorbeeld de kleuren van ‘Het meisje met de parel’ nog steeds zo mooi.

Vermeers aparte stijl wordt benoemd met de term Hollands classicisme (een term die vooral teruggaat op architectuur en gebouwen).

Camera obscura

Er is veel discussie over het feit of Vermeer al dan niet gebruik maakte van een camera obscura. Enkele argumenten doen vermoeden dat Vermeer hier waarschijnlijk wel gebruik van maakte. Zo is het moeilijk te begrijpen dat Vermeer zonder de camera obscura in zo’n korte tijd een meesterschap in het perspectief wist te bereiken. Ook is het gezichtspunt (dat is het punt van waaruit Vermeer het tafereel voor hem zag) vaak niet de ooghoogte van een staande of zittende man, maar de hoogte van de vensterbank. Deze hoogte stemt overeen met de hoogte van de lens van de camera obscura op een tafel uit die tijd.

De camera obscura (Latijn voor donkere kamer) was een verduisterde ruimte met in de ene wand een klein gaatje of een lens, die een natuurgetrouw plaatje van buiten op zijn kop projecteerde op de tegenoverliggende wand. Als die wand dan doorzichtig werd gemaakt (bijvoorbeeld met matglas) dan is de afbeelding van buitenaf te zien. Dus kun je door het licht te bundelen een ruimte omzetten naar een plat beeld en dat is ook wat elke kunstenaar in die tijd probeerde te doen.

Als Vermeer gebruikt maakte van een camera obscura waren voor hem twee types bereikbaar: het draagbare type en het kamertype. Het draagbare type, ook wel de cubiculum of kleine kubus geheten werkt zoals de beschrijving hierboven. Het kamertype bestond uit een onverlichte kamer met een klein gat in de muur, waardoor het weerkaatste zonlicht kon vallen. Als je weet dat Vermeers schilderijen een gezichtspunt hebben die overeenstemt met de hoogt van een tafel uit die tijd is het dus het meest voor de hand liggend dat Vermeer het draagbare type gebruikt zou hebben.

Uitweiding

Film & Roman: Girl with a Pearl Earring

Geïnspireerd op het schilderij Het meisje met de parel schreef Tracy Chevalier in 1999 de roman Girl with a Pearl Earring. Het boek gaat over het zestienjarige meisje Griet dat als dienstmeid gaat werken bij Johannes Vermeer. Haar kalmte en opmerkzaamheid helpen haar niet alleen bij het uitvoeren van de huishoudelijke taken, maar trekken ook de aandacht van de schilder. Ondanks hun totaal verschillende achtergrond, hebben ze een gelijkaardig zicht op de zaken. Zo gaat Griet deel uitmaken van het werk van haar meester en valt ze te prooi aan de jaloerse reacties van Vermeers echtgenote Catharina. In deze roman schetst Tracy een mooi beeld van het 17^e-eeuwse Delft.

In 2003 werd deze roman verfilmd met in de hoofdrollen Scarlett Johansson als Griet en Colin Firth als Vermeer.

Alexandre Desplat verzorgde de filmmuziek. Op die manier probeert hij het schilderij op muziek te zetten. Een knap staaltje compositie.

http://vermeer.skynetblogs.be/

Arnold Bon

In Beschryvinge der Stadt Delft brengt de uitgever/boekverkoper/dichter Arnold Bon (dus niet de schrijver, Dirck van Bleyswijck) een verband tussen Vermeer en zijn vermoedelijke leermeester Fabritius *. Schilderijen van Vermeer bleken van deze Carel Fabritius te zijn en omgekeerd. Waarom deze Fabritius een grote invloed had op Vermeer en ook op Pieter de Hooch had vooral te maken met perspectief. Fabritius was zelf een oud-leerling van Rembrandt (van Rijn).

* Soo doov' dan desen Phenix (Fabritius) t'onzer schade

In 'tmidden en in 't beste van zyn swier,

Maar weer gelukkig rees' er uyt zynvier (zijn vuur)

Vermeer, die meesterlyck betrad zyn pade.

Uit Beschryvinge der Stadt Delft, Dirk van Bleyswijck, 1667

Bijlagen

Bijlage 1:Christus in het huis van Martha en Maria